- Oszuści wykorzystywali kluczową politykę klimatyczną UE, sprzedając tanie tradycyjne biopaliwa jako drogie, które wytwarzane są z odpadów
- W jednym z domniemanych oszustw bośniacka firma Sistem Ecologica została oskarżona o sprzedaż amerykańskiego biodiesla sojowego błędnie oznakowanego jako paliwo nowej generacji wykonane ze zużytego oleju spożywczego
- Bośniaccy śledczy twierdzą, że Sistem Ecologica przez kilka lat zaopatrywała 17 firm w dziewięciu państwach członkowskich UE
- Byli wśród nich sprzedawcy biopaliw, którzy zostali oskarżeni o oszustwa związane ze zużytym olejem spożywczym w Holandii i Wielkiej Brytanii
Światła w zabytkowym budynku Hulstkamp w Rotterdamie były przygaszone, gdy goście zasiedli do kolacji podczas spotkania przedstawicieli przemysłu tłuszczowego i naftowego w 2017 roku. Przy jednym stole siedziało trzech mężczyzn, którzy zbudowali reputację - i fortuny - jako handlowcy nowego rodzaju biopaliwa wytwarzanego ze zużytego oleju spożywczego, który szturmem podbijał Europę.
Błędne oznaczenia biopaliw
Cornelis Bunschoten stał się podobno jednym z 500 najbogatszych ludzi w Holandii po tym, jak zbił fortunę jako dyrektor generalny głównego producenta biopaliw Biodiesel Kampen B.V. Obok niego siedział Wilfred Hadders, dyrektor innej holenderskiej firmy biopaliwowej, Sunoil Biodiesel B.V., który w pewnym momencie zgromadził w swoim garażu 18 luksusowych samochodów, w tym rzadkie Porsche (911 Speedster Heritage Edition - red.).
Ich sukces okazał się jednak krótkotrwały. Od czasu tamtej kolacji obaj mężczyźni zostali objęci dochodzeniem w sprawie prowadzenia programów, w ramach których sprzedawali tanie tradycyjne biopaliwa jako drogie odmiany nowej generacji wytwarzane ze zużytego oleju spożywczego (UCO).
Bunschoten został skazany na 20 miesięcy więzienia za oszustwa, fałszerstwa i pranie brudnych pieniędzy w 2019 roku. Inny trader, który siedział przy stole tamtej nocy, Gianni Rivera, jest sądzony za pranie brudnych pieniędzy. Firma Haddersa, Sunoil, jest badana pod kątem prowadzenia "oszustwa na dużą skalę" przy użyciu sfałszowanych certyfikatów biodiesla.
Wszyscy trzej są oskarżeni o wykorzystywanie jednej z flagowych polityk klimatycznych UE, która ma na celu ograniczenie emisji z transportu. Jednak nowe dochodzenie przeprowadzone przez OCCRP, Follow the Money, Center for Investigative Reporting (CIN) i De Tijd wykazało, że byli oni powiązani również na inne sposoby.
Przez lata cztery firmy, których trzej mężczyźni byli właścicielami lub w których pracowali, kupiły tysiące ton fałszywych biopaliw UCO od tego samego dostawcy: bośniackiej firmy, która według śledczych UE prowadziła własne lukratywne oszustwo.
Były one jednymi z 17 firm w dziewięciu krajach, które według śledczych zakupiły tanie biopaliwa sojowe błędnie oznakowane jako drogie paliwo na bazie UCO od bośniackiej firmy Sistem Ecologica LLC. Szczegóły przedstawione w niepublikowanym raporcie unijnego biura ds. zwalczania nadużyć finansowych zarzucają właścicielom firmy fałszowanie dokumentacji w celu zawyżenia zysków, przy jednoczesnym uniknięciu milionów euro ceł.
Dochodzenie w sprawie biopaliw
Bośniackie władze odmówiły odnowienia licencji dla fabryki Sistem Ecologica w styczniu 2020 r., po tym jak unijny urząd ds. zwalczania nadużyć finansowych rozpoczął dochodzenie. Właścicielom firmy postawiono teraz zarzuty oszustwa w Belgii, a w Bośni i Hercegowinie trwa śledztwo.
Prawnik Bunschotena nie odpowiedział na prośby o komentarz. Prawnik Rivery również odmówił komentarza. Hadders powiedział Follow the Money, że Sunoil "nie był i nie jest świadomy nadużyć" ze strony Sistem Ecologica, ale nie odpowiedział na pytania dotyczące śledztwa w sprawie jego własnej firmy.
Nenad Kokanović, jeden z właścicieli Sistem Ecologica, również zaprzeczył, że jego firma była zaangażowana w oszustwo. Powiedział, że prawda "wyjdzie na jaw bardzo szybko", ale odmówił odpowiedzi na szczegółowe pytania.
Reporterzy próbowali skontaktować się z jego partnerem biznesowym, Borivoje Vukadinovićem, pod wieloma numerami telefonów i adresem e-mail podanym w Internecie, ale nie otrzymali żadnej odpowiedzi. Prawnik reprezentujący Sistem Ecologica nie odpowiedział na prośbę o komentarz.
Służby celne w Belgii stwierdziły, że firmy w UE często padają ofiarą przestępców sprzedających fałszywe biopaliwa. Nazwali je "mafią biodiesla".
Oszustwa związane z biodieslem są (prawie) zawsze zorganizowane na skalę międzynarodową, obejmując kilka państw członkowskich, ale także kilka krajów trzecich - przekazał anonimowy celnik w oświadczeniu. - Niestety, jako importerzy, niezależnie od tego, czy byli świadomi oszustwa, są współodpowiedzialni za uchylanie się od cła - dodał.
Walka o klimat sprzyja oszustom
Upodobanie UE do biopaliw wzrosło od 2009 r., kiedy to Bruksela nakazała, aby do końca następnej dekady 10 proc. paliwa transportowego w bloku musiało pochodzić ze źródeł odnawialnych. Popyt wzrósł szczególnie od 2018 roku, kiedy to zwiększono ten cel do 14 proc. do 2030 roku.
Przepisy wymagają również od sprzedawców paliw wykazania, że biopaliwa, które mieszają z gazem i olejem napędowym, nie powodują szkód dla środowiska. Tradycyjne biopaliwa wytwarzane z soi i oleju palmowego powodują wylesianie w Ameryce Łacińskiej i Azji, więc firmy energetyczne poszukują bardziej zrównoważonych alternatyw. Biopaliwa wytwarzane z UCO (Unconverted Oil, czyli tzw. nieprzereagowany olej - red.) są szczególnie atrakcyjne, ponieważ jako odpady, które zostały przekształcone w paliwo, niektóre państwa członkowskie liczą je podwójnie do 14-procentowego celu UE.
Wraz ze wzrostem popytu, główne koncerny energetyczne takie jak Royal Dutch Shell, TotalEnergies i Repsol, ogłosiły lawinę inwestycji w nowe rafinerie, które mogą przetwarzać UCO. Ta gorączka złota stworzyła jednak system podatny na oszustwa.
Biopaliwa na bazie UCO są znacznie droższe niż te wytwarzane z innych olejów, ale trudno je odróżnić gołym okiem, a ładunki rzadko są testowane przy wjeździe do UE. Dzięki kilku prostym zmianom w dokumentacji, pozbawieni skrupułów handlowcy mogą dodać miliony euro do wartości przesyłki, błędnie deklarując ją jako UCO, z niewielką szansą na złapanie.
Oszustwa w sektorze UCO nie tylko uszczuplają budżet UE, ale także podważają cele klimatyczne bloku. Soja i olej palmowy, dwa popularne surowce do produkcji tradycyjnych biopaliw, są uważane za tak szkodliwe dla środowiska, że UE zgodziła się je wycofać do 2030 roku. Jednak oszustwa finansowe oznaczają, że mogą one nadal przedostawać się do Wspólnoty niezauważone.
Chelsea Baldino, starszy badacz w organizacji non-profit International Council on Clean Transportation, powiedziała, że oszustwa UCO "całkowicie podważają" wysiłki UE zmierzające do wycofania tradycyjnych biopaliw.
- Szczególnie w przypadku surowców roślinnych, charakteryzują się one naprawdę wysokimi emisjami związanymi z użytkowaniem gruntów, co w niektórych przypadkach czyni je nawet gorszymi dla klimatu niż ropa naftowa - powiedziała.
Zbyt piękne, by mogło być prawdziwe
Milorad Dodik, ówczesny premier Republiki Serbskiej - jednego z podmiotów politycznych tworzących Bośnię i Hercegowinę - uśmiechał się, przecinając czerwoną wstęgę podczas otwarcia nowej fabryki biopaliw w mieście Srbac.
Był wrzesień 2008 r., a fabryka Sistem Ecologica zapowiadała się jako pierwsza w kraju, która mogła produkować zaawansowane biopaliwa z oleju odpadowego. Jej właściciele obiecali, że zakład będzie produkował 100 ton biopaliw dziennie, które rząd Dodika planował wykorzystać do zasilania nowej floty ekologicznych autobusów.
Firma Sistem Ecologica, należąca do bośniackich Amerykanów Kokanovicia i Vukadinovicia, znacznie rozszerzyła swoją działalność w kolejnych latach, a dane bośniackiego organu podatkowego pokazują, że w 2017 r. sprzedała do UE biodiesla o wartości około 30 mln euro.
Firma twierdziła, że ten biodiesel został wyprodukowany z UCO eksportowanego z USA przez dwie firmy powiązane z Kokanovićem i Vukadinovićem. Sistem Ecologica twierdziła, że przetwarzała to UCO w swojej bośniackiej fabryce, zanim wyeksportowała je do rafinerii i firm handlowych w UE.
Jednak na początku 2018 r. francuscy celnicy zauważyli, że biodiesel Sistem Ecologica był wyjątkowo wysokiej jakości, według byłego bośniackiego inspektora podatkowego Nenada Kojića, co wskazywało, że paliwo nie było wytwarzane z UCO, ale z tradycyjnych biopaliw. Wkrótce potem, jak powiedział, słoweńskie służby celne podniosły alarm z podobnych powodów.
Kojića podzielił się swoimi podejrzeniami z bośniackimi organami podatkowymi, ale powiedziano mu, że wszystko jest w porządku.
W następnym roku Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF) wszczął dochodzenie. Na polecenie OLAF, służby celne w chorwackim porcie Rijeka sprawdziły dziewięć kontenerów, które były w drodze z USA do fabryki Sistem Ecologica. Wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły to, co podejrzewali francuscy i słoweńscy celnicy: nie zawierały one UCO, ale gotowy biodiesel.
Kiedy śledczy OLAF odwiedzili fabrykę Sistem Ecologica, odkryli, że maszyny są w ruinie. Rachunki za energię elektryczną wykazały, że zakład zużywał tylko ułamek energii potrzebnej do przetworzenia całego UCO, o którym mówiła firma. W międzyczasie okazało się, że dostawca, który rzekomo dostarczał metanol wykorzystywany w procesie rafinacji, był przykrywką.
Kiedy OLAF zbadał deklaracje celne złożone przez amerykańskich dostawców Sistem Ecologica, znalazł 83 przesyłki, które zostały opisane jako biodiesel podczas eksportu, ale zostały zadeklarowane jako UCO, gdy dotarły do portu w Chorwacji.
- Ustalone fakty pokazują, że domniemane przetwarzanie w rzeczywistości nie miało miejsca - czytamy w raporcie OLAF. - Produkt importowany z USA był już biodieslem.
Amerykański biodiesel produkowany z soi jest najtańszy na rynku. Pod koniec 2019 r., kiedy OLAF odwiedził fabrykę Sistem Ecologica, niektóre paliwa na bazie soi sprzedawano za około 730 euro za tonę w północnej Europie, podczas gdy biopaliwa na bazie UCO sprzedawano za około 1100 euro za tonę, zgodnie z analizą ekspertów zleconą przez grupę rzeczników Transport and Environment.
OLAF oszacował, że Sistem Ecologica nie tylko nielegalnie zwiększała swoje zyski, ale także unikała płacenia milionów euro unijnych ceł "antydumpingowych" - podatków, które powinny mieć zastosowanie do importu biodiesla z USA.
Właściciele Sistem Ecologica zaprzeczają, jakoby dopuścili się oszustwa. Po tym, jak OLAF podzielił się swoimi ustaleniami z państwami członkowskimi, Kokanović i Vukadinović udali się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w celu unieważnienia dochodzenia, argumentując, że nie zostali o nim poinformowani. Sędzia oddalił ich pozew w zeszłym roku.
Zgodnie z wyrokiem wstępnym, który pozwolił na wniesienie sprawy w marcu ubiegłego roku, Vukadinovićowi postawiono zarzuty karne w Belgii za próbę oszustwa celnego i działanie na szkodę finansów UE. Kolejna rozprawa odbędzie się we wrześniu tego roku.
Prokuratura Europejska poinformowała, że jej niemieckie biuro również prowadzi wstępne dochodzenie w sprawie domniemanego oszustwa.
Główni gracze
Po tym, jak OLAF zaczął badać Sistem Ecologica, bośniacki organ podatkowy również przyjrzał się jej bliżej. Według obliczeń agencji, firma sprzedała ponad 115 tys. ton biopaliw do dziewięciu krajów UE, w tym do Francji, Niemiec, Włoch i Holandii.
Paliwo zostało zakupione przez co najmniej 17 firm, od małych rafinerii po węgierskiego giganta Mol, który niedawno ogłosił, że zacznie mieszać biopaliwa UCO z olejem napędowym w ramach inwestycji o wartości 1 miliarda dolarów w zrównoważoną energię. Niektórzy nabywcy wydają się być mniejszymi firmami handlowymi z siedzibą w rajach podatkowych, takich jak Szwajcaria i Luksemburg.
Wśród nabywców znalazły się również cztery firmy powiązane z osobami oskarżonymi o oszustwa biopaliwowe - mowa o osobach zasiadających przy stole podczas wspomnianej kolacji w Rotterdamie w 2017 r. (Rivera, Bunschoten i Hadders).
Jedną z tych firm była Haddersa Sunoil, która według bośniackiego organu podatkowego kupiła od Sistem Ecologica fałszywe biopaliwa UCO o wartości prawie 7,8 miliona euro. Według osoby zaznajomionej z dochodzeniem, która poprosiła o zachowanie anonimowości, holenderska policja rozpoczęła dochodzenie w sprawie oszustw związanych z biopaliwami i fałszowania certyfikatów zrównoważonego rozwoju w 2020 roku. Prokuratorzy potwierdzili, że dochodzenie jest w toku, ale odmówili dalszych komentarzy.
Bośniacki organ podatkowy poinformował, że Sistem Ecologica sprzedała również ponad 44 tys. ton biopaliw firmie Biodiesel Kampen, której dyrektor generalny Bunschoten został skazany za oszustwo. Prawnik Bunschotena nie odpowiedział na prośby o komentarz.
Dwie inne firmy powiązane z Riverą również kupowały od bośniackiej firmy: jedną z nich była Greenergy Fuels Ltd. z siedzibą w Wielkiej Brytanii, gdzie Rivera pracował jako handlarz biopaliwami, kiedy został oskarżony o pranie brudnych pieniędzy dla Bunschotena. Jego prawnik powiedział, że zaprzecza wszystkim zarzutom, ale odmówił dalszego omawiania sprawy, dopóki jest ona w toku.
W tym samym roku, w którym Rivera dołączył do Greenergy (2015), założył on firmę Biogra Trading Ltd, która również kupiła tysiące ton biopaliw od Sistem Ecologica. Obecnie Biogra - której Rivera nadal jest właścicielem - działa w kilkudziesięciu krajach, a ostatnio nawiązała współpracę z ogromną rafinerią w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, która dostarcza biodiesel UCO do UE.
Niedociągnięcia w systemie
W 2016 r. Europejski Trybunał Obrachunkowy ostrzegł, że "słabości systemu certyfikacji zrównoważonych biopaliw mogą podważyć" unijne cele w zakresie emisji z transportu. Prawie pięć lat później Belgia, Francja, Niemcy, Luksemburg i Holandia powtórzyły te obawy i wezwały do wzmocnienia nadzoru.
Ciarán Cuffe, członek Parlamentu Europejskiego z Irlandii, powiedział, że UE nadal nie robi wystarczająco dużo, aby rozwiązać ten problem.
- Ciągłe obawy dotyczące oszustw związanych z importem UCO (...) wyraźnie wskazują, że obecne przepisy są niewystarczające - powiedział.
Analitycy wielokrotnie wskazywali, że europejscy dostawcy kupują znacznie mniej UCO niż rzekomo eksportują. W jednej z analiz przeprowadzonych przez think tank Farm Europe oszacowano, że w 2019 r. Malezja mogła wyeksportować do UE nawet osiem razy więcej UCO, niż mogłaby zebrać w kraju.
Źródła branżowe obwiniają słabe regulacje w ramach systemu International Sustainability and Carbon Certification (ISCC), który certyfikuje, które firmy mogą dostarczać UCO do UE. Krytycy twierdzą, że system ten opiera się na samodzielnym raportowaniu przez firmy i brakuje w nim systematycznych testów importu do UE.
Patrick Lynch, były handlowiec zajmujący się biopaliwami, powiedział, że chociaż teoretycznie unijny rynek biopaliw jest jednym z najściślej regulowanych na świecie, nie robi się wystarczająco dużo, aby egzekwować te przepisy. Niestety ISCC nie odpowiedziało na wielokrotne prośby o komentarz.
Trudno jest również uzyskać wiarygodne dane na temat tego, ile UCO importuje UE. Komisja Europejska nie ujawnia danych liczbowych pokazujących, gdzie państwa członkowskie dokonują zakupów - pomimo próśb posłów do PE.
Cuffe, irlandzki eurodeputowany, powiedział, że odmowa Komisji jest "wyraźnym sygnałem, że obecne przepisy są niewystarczające do zwalczania i zapobiegania oszustwom".
Rzecznik Komisji Europejskiej powiedział, że nie ma ona dostępu do danych liczbowych pokazujących, ile UCO jest importowane, a jedynie do ilości, które zostały certyfikowane. Powiedział, że Komisja traktuje zarzuty o oszustwa "poważnie", a nowa baza danych ma na celu "poprawę przejrzystości rynku biopaliw".
- Dla nas zapewnienie zrównoważonego rozwoju biopaliw i innych form bioenergii ma kluczowe znaczenie, a zapobieganie oszustwom w certyfikacji jest niezbędne dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju - powiedział rzecznik.
Komisja Europejska opracowuje bazę danych w celu śledzenia, w jaki sposób biopaliwa są wykorzystywane jako paliwo transportowe w państwach członkowskich UE. Po wielokrotnych opóźnieniach, baza została uruchomiona pod koniec ubiegłego roku. Kiedy OCCRP dokonał przeglądu nowej bazy danych w kwietniu tego roku, większość certyfikowanych dostawców w UE nie dostarczyła żadnych danych.
Autorzy: Eli Moskowitz (OCCRP), Mubarek Asani (CIN) i Mira Sys (Follow the Money)
