Początek Układu z Schengen sięga 1985 roku, kiedy to pięć państw (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i Niemcy) podpisało podstawowy akt prawny w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach. Pięć lat później podpisana została Konwencja Wykonawcza precyzująca jednolite zasady kontroli na granicach zewnętrznych, która weszła w życie w 1995 roku.

Do 20 grudnia br. strefa Schengen obejmowała dziesięć państw - Belgię, Danię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Luksemburg, Niemcy, oraz Włochy. Państwami stowarzyszonymi stosującymi reżim Schengen są Norwegia i Islandia. Od 21 grudnia do obszaru Schengen weszło kolejnych dziewięć państw - poza Polską - również Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Słowacja, Słowenia oraz Węgry. Warto tu zauważyć, że strefa Schengen nie obejmuje obecnie wszystkich państw wchodzących w skład Unii Europejskiej - nie należą do niej Irlandia, Wlk. Brytania, Cypr, Rumunia i Bułgaria.  W najbliższym czasie strefa Schengen powiększy się o Szwajcarię i Lichtenstein (od 1 listopada 2008 r.), Cypr (2009) oraz Bułgarię i Rumunię (2011).

Co oznacza w praktyce wejście do strefy Schengen? Przede wszystkim likwidację przejść granicznych na granicach wewnętrznych (pomiędzy państwami z układu Schengen), a tym samym zniesienie wszelkiej kontroli. Przekraczanie lądowych granic jest dopuszczalne w dowolnym (niemal) miejscu i o dowolnej porze. Jednak podczas pobytu na terytorium innego państwa strefy Schengen powinniśmy posiadać ważny dokument potwierdzający naszą tożsamość - paszport lub dowód osobisty (nie wystarczą prawo jazdy, legitymacja studencka czy szkolna). Dotyczy to również dzieci.

Konsekwencją tego będzie swobodne i sporo szybsze podróżowanie po niemal całym kontynencie europejskim. Całkowicie znikną kolejki na dotychczasowych granicach z Niemcami, Czechami, Słowacją i Litwą. Teoretycznie o tym, iż znajdujemy się już na terytorium innego kraju możemy dowiedzieć się dopiero po napisach w innym języku, po większej liczbie aut z obcą rejestracją lub też po informacji sms-owej o wkroczeniu w obszar zagranicznego operatora sieci komórkowej.

Tak samo jak inni obywatele Unii Europejskiej będziemy traktowani na zewnętrznych granicach, tu już niezbędny będzie jednak paszport, gdzie istnieją specjalnie wyznaczone pasy odprawy celnej dla obywatelów państw członkowskich UE.

Wprawdzie znikną kontrole na granicach wewnętrznych, nie oznacza to jednak, że nie będziemy mogli się natknąć na kontrole w innych miejscach. Uprawnione służby będą mogły bowiem skontrolować dokumenty oraz sprawdzić samochód np. w poszukiwaniu narkotyków czy przemycanych towarów akcyzowych. W przypadku braku stosownych dokumentów osoby będą zmuszone do przerwania podróży, powrotu do kraju bądź zostaną zatrzymane przez policję.

Zniesienie kontroli granicznych nie oznacza zniesienia granic administracyjnych. W mocy pozostaną wprowadzone przez władze państw członkowskich procedury administracyjne czy też przepisy ruchu drogowego. I tak np. pobyt w innym kraju dłuższy niż 3 miesiące będzie wymagać zgłoszenia, bez zmian pozostają zakazy podejmowania pracy w niektórych państwach członkowskich.

Zniesienie kontroli na granicach nie wpływa także na zmianę limitów w przewozie towarów akcyzowych, w tym m.in. alkoholu czy papierosów. Obowiązują ograniczenia dotyczące wwozu ilości zakupionych i przewożonych towarów przeznaczonych do osobistego użytku i nie podlegających odsprzedaży. Przewożone towary uznaje się za przeznaczone "do użytku osobistego", jeżeli nie przekraczają określonych ilości, np. papierosy - 200 szt., cygaretki - 400 szt., cygara - 200 szt., tytoń - 1 kg, spirytus - 10 l, wino ze zwiększoną zawartością alkoholu (np. sherry, porto) - 20 l, wino - 90 l (w tym maksymalnie 60 l wina musującego), piwo - 110 l. Osoby poniżej 17 roku życia nie mogą przewozić wyrobów alkoholowych ani tytoniowych.